لغو امتیاز تنباکو، گسترده‌ترین جنبش مردمی علیه استبداد است
پرویز فتحاللهپور در گفت‌و‌گو با خبرنگار موج رسا; در خصوص لغو امتیاز تنباکو با اشاره به تاریخچه این موضوع اظهار داشت: دولت قاجار، توتون و تنباکو را در راستای امتیاز‌هایی به خارجی‌ها میداد، چراکه دولت قاجار منبع چندانی برای اداره کشور نداشت، نفت هنوز کشف نشده بود، صنعت پیشرفتی نداشت و کشاورزی نیز رونق چندانی برای صادرات نگرفته بود. بنابراین صرفا دریافت مالیات ایجاد درآمد می‌کرد، با این شرایط باید درآمدی برای اداره کشور و هزینه‌ها ایجاد می‌شد.
وی افزود: خرج دربار در دوره شاهان قاجار بسیار بالا و محدودیتی برای هزینه‌ها نبود، از سویی دیگر شاهان بخشی از درآمد کشور را صرف امور دربار، مسافرت می‌کردند با این اوضاع یکی از راه‌هایی که ناصرالدین شاه برای کسب درآمد در نظر گرفت فروش امتیازات مختلف کشور به اروپایی‌ها بود.
عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه زنجان ادعان کرد: یکی از امتیاز‌های به فروش رفته در قبال دریافت مبلغ، امتیاز کشت توتون و تنباکوی ایران بود. در این دوره یکی از راه‌های کسب درآمد کشاورزان؛ کشت توتون و تنباکو به ویژه در استان فارس بود. در این دوره کشاورز کشت را انجام میداد و محصول برداشت شده را در اختیار تاجر ایرانی قرار میداد، این تاجران نیز بخشی از محصول را در داخل کشور توزیع کرده و بخشی را صادر می‌کرد.
وی ادامه داد: بدون در نظر گرفتن تاجران ایرانی، شاه امتیاز خرید توتون و تنباکو از کشاورزان، توزیع آن در داخل کشور و صادرات را به انگلیسی‌ها فروخت و بخش بزرگی از درآمد کشور در اختیار خارجی‌ها قرار گرفت این در حالی بود که این امر سود آنچنانی نیز برای کشور نداشت و تنها مبلغ پایینی در اختیار شاه قرار گرفته بود.
فتحاللهپور با اشاره به اینکه در زمینه امتیاز‌های دیگر بازتاب آنچنان در جامعه ایجاد نمی‌شد؛ چراکه ضرر امتیاز‌های دیگر قشر وسیعی را در بر نمی‌گرفت اذعان کرد: اما در زمینه توتون و تنباکو قشر وسیعی از بازرگانان و همچنین منافعشان در خطر قرار می‌گرفت به همین دلیل این قشر به تکاپو افتاد. از آنجایی که این قشر توانایی و قدرت رویایی با شاه را نداشتند و قانون مدونی نیز برای توسل وجود نداشت بنابراین در این شرایط تنها گروه مستقل که می‌توانست مقابل شاه بایستد فقط روحانیت شیعه بود.
وی با اشاره به علت متوسل شدن به روحانیت، گفت: زیرا دولت توانایی سرکوب کردن راحت روشن‌فکران، تجار، سایر گروه‌ها را داشت.
وی ادامه داد: طبیعتا تجار دست به دامن روحانیون شدند، این در حالی بود که بین تجار و روحانیون نیز ارتباط وجود داشت. غالبا روحانیون به دلیل پشتوانه مردمی که داشتند، حقوق بگیر دولت نبوده و وابستگی اقتصادی به دولت نداشتند؛ می توانستند در مقابل دولت بایستند و دولت نمی‌توانست در کار این قشر دخالتی کند.
عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه زنجان با اشاره به اینکه به دلیل مذکر قشر تجار و بازریان در مقابل فشار‌ها و تعدی‌های دولت به روحانیون پناه آوردند، افزود: روحانیون در مقابل از تجار و بازریان در مقابل دولت حمایت می‌کردند و اجازه نمی‌دانند بازریان بیش از حد به دولت مالیات دهند طبیعتا در مقابل این‌ها تجار و بازریان با پرداخت وجوهات شرعی، خمس و سهم امام؛ حوزه‌های علمیه را کمک مالی می‌کردند بنابراین منافع این قشر‌ها با یکدیگر گره خورده بود.
عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه زنجان با اشاره به اینکه تجار و بازریان با پرداخت وجوهات مالی سبب استقلال روحانیت در مقابل دولت بودند و روحانیت نیز در زمان نیاز از تجار و بازریان در مقابل تعدیات دولت حمایت می‌کرد، گفت: با توجه به این موضوعات تجار و بازرگانان از روحانیت در خصوص توتون و تنباکو کمک خواستند. اما مرجع بزرگ شیعیان در این برهه تاریخ میرزای شیرازی در سامرا بود.
وی ادامه داد: زمانی که خبر ارائه امتیاز توتون و تنباکو به انگلیسی‌ها به میرزای شیرازی داده شده به دلیل اینکه این امتیاز باعث برتری اقتصادی کفار بر مسلمانان و شیعیان می‌شد طبیعتا این مرجع شیعه نتوانست این موضوع را تحمل کند و در این راستا فتوای تاریخی که در یک جمله "استعمال توتون و تنباکو به هر شکلی که ممکن بود حرام و در حکم مبارزه با امام جماعت است" خلاصه می‌شد، داده شد.
فتحاللهپور ادامه داد: این فتوا به شکل تلگراف به شهر‌های ایران رسید و مردم از اقشار مختلف با شنیدن فتوا تمام قلیان‌ها را در هم شکستند و توتون و تنباکو را کنار گذاشتند این در حالی بود که در این زمان یکی از بزرگ‌ترین سرگرمی‌ها و دل‌مشغولی مردم استعمال قلیان و توتون بود.
وی تصریح کرد: بنابراین وقتی اکثریت مردم توتون و تنباکو را استعمال نمی‌کردند، کشت این محصولات نیز کاهش می‌یافت و صادراتی نیز انجام نمی‌شد، با این شرایط هرچه شاه مقاومت کرد اما نتیجه‌ای نگرفت.
عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه زنجان با بیان اینکه زنان شاه نیز قلیان‌ها را شکستند و و در مقابل اعتراض شاه قدر قاجار پاسخ‌های دندان شکنی دادند، ادامه داد: وقتی شاه با این مقاومت عظیم مدنی مواجه شد، ناچار به عقب‌نشینی شد و امتیاز را لغو و خسارت را به انگلیسی‌ها داد. این نخستین عقب‌نشینی حکومت مستبد در مقابل اراده عامه مردم در تاریخ است و به همین دلیل این فتوا و ماجرای توتون و تنباکو در تاریخ کشور ما اهمیت دارد.
وی گفت: این نخستین مقاومت مدنی در تاریخ کشور ما علیه استبداد حاکم و عقب‌نشینی استبداد در مقابل اراده مردمی بود بعد از این ماجرا آسیب‌پذیری استبداد مشخص و جریانات بعدی آغاز شد.
فتحاللهپور با بیان این اقدام تاثیر قشر روحانیت و نزدیکی مردم را نشان میداد که در مقابل دولت و استبداد ایستادند گفت: لغو امتیاز تنباکو تاثیر مذهب در تاریخ ایران را نشان می‌دهد بنابراین هیچ تحول اجتماعی تا این حد در تاریخ ایران رخ نداده است.
انتهای پیام/