طارم شهر چهارطاقی های کشور/ آتشکده های ساسانی زنجان در فهرست آثار ملی

به گزارش موج رسا; طارم را می َتوان شهرستان چهار طاقی های زیبا و تاریخی نام برد. این چهار طاقی ها در سال ۱۳۵۳ شمسی با نام آتشکده های ساسانی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اند. در سال های اخیر با انجام گمانه زنی و بررسی داده های باستان شناسی خصوصاً سفال های موجود،  آتشکده بودن آن ها با شک و تردید همراه شده است و چهار طاقی های مورد بحث احتمال قریب به یقین متعلق به دوران اسلامی ( حد فاصل قرون ۷ و ۸ هجری ) است.

*چهار طاقی الزین

شهرستان طارم آثار بسیار مهمی دارد، از جمله این آثار، چهار طاقی الزین است که در منطقه به آتشکده معروف است. این بنا از شرق به خانه های روستایی، از شمال و غرب به گورستان قدیمی و سپس تپه ماهورها و بلندی ها، منتهی می شود.

بنای این آتشکده بسیار ساده و شامل یک فضای چهار گوش است. اضلاع بنا یکسان و ابعاد آن تقریباً 4.5*4.5 متر با پلان مربع شکل ساخته شده است. ورودی بنا از سمت شمال و از طریق درگاهی کوچک با  سقف مسطح اجرا شده است. داخل بنا نیز نقشه چهار گوش دارد و دیوار های آن دارای اندود گچی است. ولی پوشش گچی دیوارها در طول زمان بسیار تیره و کثیف شده اند.

فضای اصلی بنا از چهارطاق تقریباً هم شکل و هم اندازه ساخته شده است که بر روی چهار جرز مربع شکل قرار دارد.

هر چهارطاق دارای قوس جناغی تند است و بلندی طاق ها از کف بنا 2 متر است. در ساخت این بنا از مصالحی چون لاشه سنگ و ملاط آهک استفاده شده است. بر روی اتاق مربع، گنبدی کوچک تک پوش قرار داده شده است که به صورت نیم دایره بوده و بنایی را به وجود آورده که به اعتقاد برخی پژوهشگران، آتشکده­ای از دوران ساسانی است.

با توحه به شواهد و مدارک باقی مانده این بنا در دوران میانی اسلام، مورد استفاده بوده است. بنا از لحاظ معماری شباهت زیادی به چهارطاقی دوران پیش از اسلام دارد و به شماره 985 به نام آتشکده­ی الزین در فهرست آثارملی به ثبت رسیده است.

چهارطاقی الزین در سال های اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان زنجان مورد مرمت قرار گرفته است.

*چهار طاقی تشوير

در داخل روستاي تشوير دو بنا وجود دارد كه اهالي آنها را آتشكده مي دانند. اين بنا ها در داخل روستا در سمت جنوب جاده سرخه ديزج- گيلوان قرار دارد.

بنا هاي موسوم به آتشكده شامل دو بناي تاريخي است كه در فاصله كوتاهي از يكديگر واقع هستند. پيرامون اين بناها را گورستاني قديمي احاطه كرده است. بناي غربي نقشه هشت ضلعي و ديگري نقشه چهار ضلعي دارد.

بناي غربي از بيرون هشت ضلعي و از داخل چهار ضلعي است. اين بنا داراي چهار ورودي است كه دو مورد از آنها داراي طاق قوسي و دو مورد ديگر طاق مسطح دارند. مصالح بكار رفته در اين بنا لاشه سنگ و ملاط گچي- آهكي است. گوشه سازي و اجراي گنبد در اين بنا بوسيله سكنج هايي اجرا شده است. گنبد از نوع نيم دايره اي يك پوسته است.

بناي دوم كه نقشه چهار ضلعي دارد نيز با مصالح لاشه سنگ و ملاط گچي- آهكي ساخته شده است. در برخي قسمت هاي مرمت شده تعدادي آجر نيز ديده مي شود كه احتمالا در اصل بخش هايي از بنا با آجر ساخته شده بوده است. گنبد بنا تخريب شده ودر حال حاضر بنا بدون گنبد است. اين بنا نيز داراي چهار ورودي در هر ضلع است.

*چهار طاقی گیلوان

بنای معروف به آتشکده گیلوان در دو کیلومتری شمال شهر گیلوان( به خط مستقیم )، در میان باغات و مزارع و در کنار امامزاده حیدر قرار گرفته است. در سمت شمال بنا و تقریبا چسبیده به آن تپه ای وجود دارد که بر سطح آن کمی سفال و لاشه سنگ پراکنده است. از شرق به باغات، از غرب به محوطه باز جلوی امامزاده و از جنوب غرب به بنای امامزاده حیدر منتهی می شود.

بنای موسوم به آتشکده گیلوان، چهار طاقی کوچکی است که با مصالح لاشه سنگ و ملاط آهک ساخته شده است. این بنا شامل چهار جرز نامتقارن و گنبدی کوچک بر روی آنها است. جرز ها مربع کامل نیستند و  ابعاد شان تقریبا 1×1 متر است.

شاید یکسان نبودن جرز ها در نتیجه مرمت غیر اصولی سالیان اخیر بنا باشد. ابعاد بنا حدود4 ×4 و بلندی آن 2.60متر است. طاق ها از نوع جناغی هستند و مستقیما بر روی جرز های چهار گانه قرار گرفته اند. با توجه به شکل قوس ها، ابعاد و اندازه، قرار داشتن در نزدیکی گورستان قدیمی و امامزاده، این بنا احتمالا آرامگاهی از دوران میانی اسلام است.

 فقط چند قطعه سفال ساده از تپه مجاور بنا یافت شده است و بر اساس مطالعه سفال های سطحی، این محوطه دارای آثاری از دوران میانی اسلام است.

*آتشکده پیرچم

بنای معروف به آتشکده در حدود 100 متری روستای پیرچم، روی تپه ای بزرگ؛ مشرف بر رود خانه قزل اوزن قرار دارد.

 بخش های زیادی از تپه ای که بنا در آن واقع است، گورستانی احتمالا از دوران متاخر اسلامی است. تپه از جنوب به رودخانه قزل اوزن منتهی می شود، از شمال و شرق با خانه های روستا همجوار است و از غرب به رود خانه و کشتزار های حاشیه آن محدود می شود.

 بنا دقیقا در منتهی الیه جنوب تپه قرار دارد. بنای پیرچم از دو بخش ساختمان مربع شکل گنبد دار و سازه ای تقریبا چلیپایی در شمال آن تشکیل شده است. بنای اصلی، ساختمان کوچک مربع شکلی است که با مصالح لاشه و قلوه سنگ و ملاط آهک ساخته شده است.

 ورودی بنا از شمال و از طریق درگاه کوچکی با طاق قوسی است. دروسط دیوار جنوبی داخل بنا، محرابی با طاق قوسی تعبیه شده است. بالای بنای چهارگوش گنبدی  قرار دارد که قسمت فوقانی آن تقریبا مسطح است. احتمالا گنبد بصورت نیم دایره ای بوده که در جریان مرمت به این شکل باز سازی شده است.

 گنبد با استفاده از چهار فیل پوش بر روی فضای چهار گوش قرار گرفته است. حد فاصل فیل پوش ها در هر ضلع طاق نماهای مثلثی کوچکی تعبیه شده است. یک پنجره کوچک مستطیلی در بخش جنوبی گنبد وجود دارد که نور داخل بنا از طریق آن تامین می شود.

 بخش الحاقی شمال بنا شامل یک فضای چلیپایی و دو فضای الحاقی کوچک دیگر است. این قسمت نیز با لاشه سنگ و آهک ساخته شده و در سالیان اخیر مرمت شده است. احتمالا این بخش نیز در گذشته مسقف بوده است. در مرکز این فضا بر اثر کاوش غیر مجاز و در عمق 20 سانتی متر ی از سطح بقایای یک کف گچی آشکار شده است.

 با توجه به وجود قطعات آجر دراطراف بنا احتمالا بخش هایی از بنا از آجر ساخته شده بود که در جریان مرمت کاملا از بین رفته است. هرچند مردم محلی بنا را آتشکده ای از دوران پیش از اسلام می دانند. اما با توجه به شواهد و مدارک موجود احتمالا بنا آرامگاهی از دوران میانی اسلام است.

با توجه به دخل و تصرفات سال های اخیر به جز قطعات شکسته آجر و لاشه سنگ و ملاط خشک شده چیز دیگری در پیرامون بنا دیده نمی شود.

 با توجه به شواهد موجود و شکل و نقشه بنا که قابل مقایسه با بنا های دوره میانی اسلام است، احتمالا بنای پیرچم آرامگاهی از دوران میانی اسلام در کنار گورستانی از همین دوره و دوره متاخر اسلامی است.//ن